De val van Rutte III, de toeslagenaffaire en de verkiezingen

Schrijver: Koen Donatz

Na weken van spanning en speculaties was het op vrijdag 15 januari 2021 zover: het voltallige kabinet diende haar ontslag in bij Zijne Majesteit de Koning. Zo strandde Ruttes derde kabinet twee maanden voor de verkiezingen als gevolg van de beruchte toeslagenaffaire. De toeslagenaffaire toont de mankementen in onze verzorgingsstaat aan. Hoewel de overheid er is om haar burgers te beschermen, hebben de Ministeries van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en het Ministerie van Financiën de levens van 26.000 gezinnen kapotgemaakt. Het gebeurde onder de ogen van politici als Lodewijk Asscher, Eric Wiebes en Mark Rutte, maar zij faalden jammerlijk in hun taak het onrecht op tijd te signaleren en in te grijpen. De toeslagenaffaire en de daaropvolgende kabinetsval kunnen gevolgen hebben voor de Tweede Kamerverkiezingen van 2021. Maar laten we eerst eens kijken waar die toeslagenaffaire ook alweer over ging.

De toeslagenaffaire in een notendop

De toeslagenaffaire gaat over de kinderopvangtoeslag, een inkomensafhankelijke toeslag die ouders kunnen ontvangen als tegemoetkoming voor de kosten van de kinderopvang. Zoals bij elke toeslagenregeling bestaat er de kans dat hiermee gefraudeerd wordt. Door bijvoorbeeld foutieve gegevens op te geven over de gemaakte kosten voor de kinderopvang, kunnen mensen te veel kinderopvangtoeslag ontvangen. Dat komt natuurlijk weleens voor, maar in de meeste gevallen gaat het er dan om dat mensen een foutje maken, wat begrijpelijk is gezien de complexiteit van het toeslagenstelsel. Desalniettemin drong de Tweede Kamer, zeker nadat in 2013 naar buiten kwam dat ongeveer 800 Bulgaren voor €4 miljoen aan onterechte kinderopvangtoeslag hadden ontvangen, aan op een strenge fraudeaanpak. De ambtenaren van het Ministerie van Financiën en de Belastingdienst gaven hier gretig gehoor aan, met als gevolg dat tussen 2013 en 2019 26.000 ouders onterecht bestempeld werden als fraudeur en de ontvangen kinderopvangtoeslag moesten terugbetalen, soms wel tienduizenden euro’s. Dit stortte heel veel van deze gezinnen in de ellende, ze verloren hun baan, hun huis, hun huwelijk en kregen mentale gezondheidsproblemen, en dat allemaal door fouten gemaakt door de overheid. Op initiatief van GroenLinks Tweede Kamerlid Bart Snels heeft eind 2020 een parlementaire ondervragingscommissie onder leiding van CDA’er Chris van Dam een aantal (oud-)bewindslieden en topambtenaren van de ministeries van Financiën en Sociale Zaken en Werkgelegenheid ondervraagd over de toeslagenaffaire. Onder hen bevonden zich Eric Wiebes, Lodewijk Asscher, Wopke Hoekstra, Tamara van Ark en Mark Rutte. Op 17 december 2020 publiceerde de commissie haar snoeiharde rapport, genaamd Ongekend onrecht. Uit het rapport blijkt dat de grondbeginselen van de rechtsstaat zonder meer geschonden zijn.

De val van het kabinet én van Lodewijk Asscher

Daarna begon het speculeren. Welke bewindslieden stappen er op? Zal het kabinet vallen? Kan Lodewijk Asscher eigenlijk nog wel aanblijven als PvdA-leider? De eerste die zijn conclusie trok was inderdaad Asscher (voormalig Minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid), die op 14 januari vertrok als partijleider. Intern was het toen al langer onrustig binnen de PvdA, er zou een motie van wantrouwen tegen hem aankomen op het volgende partijcongres. Een dag later viel het kabinet. Hoewel de meeste leden van het kabinet demissionair verder zullen blijven besturen, heeft Eric Wiebes (tijdens Rutte II verantwoordelijk voor de Belastingdienst als staatssecretaris) besloten helemaal op te stappen.

De impact op verschillende politieke partijen

Het is nog lastig om nu met zekerheid te zeggen hoe deze gebeurtenissen de verschillende politieke partijen zal raken, maar ik zal toch een voorbarige poging wagen.

VVD: Hoewel geen enkel schandaal Mark Rutte écht lijkt te raken, is de val van zijn derde kabinet wel een nederlaag voor Rutte. Het betekent dat twee van zijn drie kabinetten de rit niet hebben uitgezeten. De VVD staat al maanden op eenzame hoogte in de peilingen. Ik verwacht dat de toeslagenaffaire hier weinig in zal veranderen. Aangezien Asscher is opgestapt als de leider van zijn partij en de affaire een grove smet is op het kabinet, rijst de vraag nu op of Rutte aan kan blijven als partijleider van de VVD. Toch verwacht ik dat Rutte geen afstand zal nemen van deze functie. Er zijn binnen de VVD immers geen voor de hand liggende tegenkandidaten voor het partijleiderschap. Daarbij is Rutte ontzettend populair geworden door de coronacrisis.

PvdA: De PvdA lijkt de klap van de toeslagenaffaire wel te gaan voelen. Het electoraat van de PvdA was toch al historisch klein, en nu de partij zo een twee maanden voor de verkiezingen haar leider verliest, zal de partij wellicht nog verder terugzakken in de peilingen. Lilianne Ploumen, de opvolger van Asscher, zal in een korte tijd veel werk moeten verrichten om te zorgen dat de PvdA er weer bovenop komt.

CDA: De toeslagenaffaire is een tweesnijdend zwaard voor het CDA. Enerzijds betekent het dat CDA Minister van Financiën Wopke Hoekstra één dag voor zijn definitieve bevestiging als lijsttrekker moest opstappen over een enorm schandaal waar zijn ministerie voor verantwoordelijk is. Anderzijds heeft de toeslagenaffaire veel waardering opgeleverd voor CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt, die zich al lang bezighoudt met dit onderwerp. Het effect van de toeslagenaffaire op het CDA is dus onzeker. Gezien alle interne chaos die er aan Hoekstra’s lijsttrekkerschap vooraf is gegaan, is het overigens onwaarschijnlijk dat hij net als Asscher aftreedt als partijleider.

GroenLinks: GroenLinks heeft geen centrale rol gespeeld in de toeslagenaffaire, en het directe electorale effect is voor GroenLinks dus niet zo heel groot. Wel is het zo dat de PvdA één van GroenLinks’ grootste electorale concurrenten is en de klap die de PvdA krijgt door de toeslagenaffaire winst op zou kunnen leveren voor GroenLinks.

Al met al lijkt de val van het kabinet tot nu toe niet zoveel uit te maken voor de peilingen, al zou dit nog kunnen veranderen de komende weken.

De verkiezingstijd

Politiek Den Haag werd de afgelopen weken door twee thema’s gedomineerd: De COVID-19 crisis en de toeslagenaffaire. Door de val van het kabinet zal de toeslagenaffaire vermoedelijk een grotere rol gaan spelen in verkiezingstijd. Dat is op zichzelf goed nieuws voor GroenLinks. Zolang de verkiezingstijd vooral over COVID-19 was gegaan, was dit vooral ten goede gekomen aan Rutte als crisismanager. Nu de focus een beetje verschuift naar de toeslagenaffaire kan GroenLinks hier mooi op inspelen door uit te dragen wat het belang is van een sterk, sociaal stelsel en waarom een hervorming van de verzorgingsstaat nodig is. Daar heeft GroenLinks duidelijke ideeën over opgenomen in haar verkiezingsprogramma, zoals de kinderopvangtoeslag afschaffen en kinderopvang voor vier dagen in de week gratis maken.

Hoewel het kabinet gevallen is, is de ellende voor de tienduizenden gedupeerde ouders natuurlijk niet voorbij. Zij moeten nog gecompenseerd worden, maar de schade die hun is aangedaan, kan niet met een geldbedrag ongedaan worden gemaakt. Hopelijk is deze kabinetsval wel een keerpunt, en zal het voor toekomstige kabinetten als herinnering dienen dat de menselijke maat altijd in acht genomen moet worden met het uitvoeren van (sociaal) beleid. De komende weken zullen alle politieke partijen ons gaan vertellen hoe vreselijk de toeslagenaffaire was en dat dit nooit meer mag gebeuren. Mooie woorden, maar hopelijk zal het volgende kabinet, met GroenLinks erin, dit ook omzetten in daden.