Een Kleine Activistische Kunstgeschiedenis

Een beeld zegt meer dan duizend woorden. Het is een beetje een afgezaagd gezegde, maar het is vaak wel waar. Een droog artikel in de krant over een verschrikkelijke gebeurtenis laat vaak een minder grote indruk achter dan een foto of een schilderij van dezelfde gebeurtenis. Kunst is daarom een heel geschikt middel om misstanden in de wereld aan te kaarten. Iemand die dit ook doet is Banksy, een naam die jullie vast allemaal kennen. Met zijn kunst bespreekt deze anonieme artiest allerlei gebeurtenissen in de wereld. Van street-art over oorlog in het Midden-Oosten tot het onlangs gemaakte kunstwerk waarin niet superman, maar een coronaverpleegster de held is van een klein jongetje. Hoewel kunst vroeger voornamelijk werd gebruikt  om het heersende systeem in een goed daglicht te zetten, wordt artistiek talent al veel langer ingezet om een (politieke)  mening te uiten. Zo ook in deze vijf werken, die allemaal op een al dan niet subtiele manier een probleem in de wereld aankaarten.

1. 
   [1]

   Massacre in Korea – Pablo Picasso (1951)

Bij de naam van de Spaanse Picasso denk je al gauw aan hoekige schilderijen met veel kleuren en bijzonder gevormde wezens. Op het eerste oog lijkt daar niet zo veel politieks aan. Toch klinkt in redelijk wat  werk van de wereldberoemde kunstenaar zijn politieke mening  door. Picasso was naast schilder, tekenaar en vader namelijk ook communist en pacifist. Een van zijn politieke werken is Massacre in Korea, geschilderd in 1951. Zoals  de naam misschien al doen vermoeden, gaat dit werk over Korea.  Hier werd van 1950 tot 1953 een strijd uitgevochten tussen het communistische Noorden en het prowesterse Zuiden. Op het schilderij zijn aan de rechterkant robotachtige militairen van het Amerikaanse leger afgebeeld die hun wapens richten op Koreaanse vrouwen en kinderen. Als museumbezoeker kijk je de onschuldige slachtoffers recht aan in hun wanhopige, rustige of verstarde gezicht op het moment vlak voordat ze doodgaan.

Waarschijnlijk is dit schilderij gemaakt naar aanleiding van de massamoord in het plaatsje Sinchon, waarbij anticommunistische troepen ongeveer 35.000 mensen ombrachten. Toch verwijst niets in het schilderij (behalve de titel) specifiek naar deze gebeurtenis, noch naar Korea. Het werk is daarom ook niet alleen op te vatten als kritiek op het geweld in Korea tijdens de oorlog, maar juist ook als kritiek op geweld  op andere plekken en in andere tijden. Dit zie je bijvoorbeeld aan het zwaard wat de militair aan de rechterkant vasthoudt; een wapen wat een lange tijd werd gebruikt, maar wat niet per se gelinkt is aan de oorlog in Korea.

Op Massacre in Korea kwam veel kritiek. Omdat het schilderij niet aansloot bij de officiële kunststroming  van de Sovjet-Unie (het zogenaamde socialistisch realisme) kon Picasso vanuit de communistische hoek niet op lovend commentaar rekenen. Ook het prowesterse publiek was geen fan van het schilderij, omdat het zich tegen het westerse geweld keerde. Gelukkig leek Picasso zelf niet erg aangedaan door alle kritiek en zei hij over het werk: “Although nobody likes it, it is something, isn’t it?”[2]

2. 
   [3]

   The Problem we all live with – Norman Rockwell (1964)

Op de ochtend van 14 november 1960  liep Ruby Bridges naar haar school in New Orleans. Nu liepen er die ochtend waarschijnlijk wel meer kinderen naar school, maar voor dit zesjarige meisje en voor de rest van de stad was het een bijzondere gebeurtenis. Het was namelijk voor het eerst dat er in New Orleans een zwart meisje naar een school ging die tot daarvoor  alleen maar witte kinderen toeliet. Ruby werd begeleid door vier US Marshals die het meisje moesten beschermen tegen de woedende menigte die zich voor de William Frantz school had verzameld en protesteerde tegen de komst van Ruby. Het was een menigte die niet werd gevormd door radicale denkers maar juist door hele ‘gewone’ en ‘nette’ Amerikanen.  Eenmaal op school aangekomen weigerden alle leraren Ruby les te geven, op één lerares na. In de eerste week van school haalden alle ouders van Ruby’s klasgenootjes hun zoons en dochters van school, waardoor alleen Ruby en de juf overbleven.

In The problem we all live with geeft kunstenaar Norman Rockwell de wandeling van Ruby naar school weer. Ook in dit schilderij wordt ze begeleid door vier bewakers, die anoniem en zonder hoofd zijn afgebeeld. Op de muur achter het vijftal zijn de tekenen van het protest tegen Ruby zichtbaar in de vorm van racistische graffiti en een net gegooide tomaat.

Het schilderij verscheen in 1964 op de voorkant van het Amerikaanse tijdschrift Look. Aanvankelijk was het publiek boos. Ze waren van Rockwell namelijk gezellige tekeningen gewend die het Amerikaanse leven in een prachtig licht zetten. Het serieuze en kritische kunstwerk kwam daardoor aan als een schok. En hoewel er zeker een deel van de lezers was dat na 1964 geen fan meer was van Rockwell, was er ook een grote groep mensen die na aanleiding van het schilderij beter en langer gingen nadenken over het racismeprobleem waar ze allemaal mee leefden (en leven?).

3. 
   [4]

   The Coca-Cola Project – Cildo Meireles (1970)

Natuurlijk komt kunst niet altijd in de vorm van een schilderij in een  museum. Het volgende werk is hier een uitstekend voorbeeld van: het is activistische kunst in de vorm van recyclebare Coca-Colaflesjes die zo lang mogelijk in de omloop blijven. We hebben het hier over het Coca-Colaproject wat de Braziliaanse kunstenaar Cildo Meireles in 1970 startte,  genaamd Insertions into Ideologoical Circuits.

In 1970 heerste in Brazilië een militaire dictatuur. Na de staatsgreep van 31 maart 1964 was de macht in handen van het leger, met de actieve steun van Amerika. In deze dictatuur was de vrijheid van meningsuiting beperkt, waardoor het riskant kon zijn om zomaar kunst te maken die kritiek gaf op het systeem. Toch vond Meireles een manier om ongemerkt zijn onvrede zo ver mogelijk te verspreiden. Op leeggedronken herbruikbare Coca-Colaflesjes printte de kunstenaar in witte letters verschillende kritische teksten, vragen en illustraties. Op het lege flesje was deze tekst haast onzichtbaar, maar wanneer het flesje opnieuw in de omloop kwam kon de nieuwe koper de tekst duidelijk zien afsteken tegen de donkere cola.

Het gebruik van juist de flesjes van Coca-Cola was geen willekeurige keuze. Het grote Amerikaanse frisdrankmerk stond in Brazilië namelijk symbool voor de greep die Amerika op het land had. Een van de bekendste flesjes uit het project van Meireles draagt de tekst: YANKEES GO HOME! Met deze woorden geeft de kunstenaar kritiek op de manier waarop Amerika zich bemoeit met de economie, politiek en cultuur van allerlei andere  landen om zelf zo veel mogelijk macht te behouden. In Brazilië steunden de Verenigde Staten zoals  gezegd de dictatuur, een systeem waaronder het volk flink te leiden had. Hoewel Meireles een uitgesproken mening had over het regerende systeem, startte hij het project niet alleen om zijn eigen stem te laten horen. Op de bewerkte flesjes stond namelijk ook altijd een aansporing om mee te doen met het project en zelf ook teksten op colaflesjes te printen. Zo kreeg het volk een kans om anoniem kritiek te uiten zonder gevaar te lopen, iets wat in een dictatuur al heel bijzonder kan zijn.

4. 
   [5]

   Free South Africa – Keith Haring (1984)

Dansende poppetjes en blaffende honden, gevormd door simpele lijnen. Het zijn typerende beelden voor de (straat)kunstenaar Keith Haring. Maar, in de lijnen van zijn kunstwerken zit vaak een maatschappelijke boodschap verstopt. Vooral in de laatste jaren van zijn leven, toen Haring al wist dat hij jong zou overlijden aan AIDS, maakte hij veel activistische kunstwerken: over de strijd tegen AIDS, over ongelijkheid, over racisme. Een voorbeeld hiervan is het bovenstaande werk uit 1985.

In het kunstwerk zijn twee poppetjes te zien: een zwarte en een witte. En hoewel het zwarte poppetje veel groter is, wordt hij ‘aan de lijn’ gehouden door het witte poppetje. De figuren op het schilderij symboliseren de situatie in Zuid-Afrika. De zwarte bevolking in dit land was destijds met zo’n 80%  ruim in de meerderheid, maar werd onder het systeem van apartheid hevig onderdrukt door de witte minderheid.[6] In dit werk is nog een hoopvolle situatie weergegeven. Het zwarte poppetje heeft zijn overheerser omver geschopt, hij staat op het punt de ongelijkheid op te heffen…

De oorspronkelijke driedelige Free South Africa-serie  wordt tegenwoordig officieel tentoongesteld. Maar in een museum hangen was helemaal niet het doel wat Haring met zijn werk voor ogen had. Wat hij wilde was meer aandacht voor de ongelijkheid in Zuid-Afrika. Daarom pakte hij in 1985 een van de schilderijen die hij een jaar eerder maakte erbij, voegde hij de tekst Free South Africa toe, liet hij de afbeelding 20.000 keer afdrukken en verspreidde hij de posters door New York. Een aantal van deze posters wordt tegenwoordig online voor heel wat geld verkocht, maar met een tripje naar het Stedelijk kun je de oorspronkelijke serie bewonderen (en nog veel meer werk van Haring). 

5. 

   Flower Thrower – Banksy (2005)[7]

In de afgelopen alinea’s zijn we met elk kunstwerk een stukje opgeschoven door de geschiedenis. Voor het laatste werk komen we aan bij de kunstenaar waarmee dit stuk ook begon. Een kunstenaar die vandaag de dag nog steeds actief is: Banksy. Het bovenstaande werk is een van de bekendste beelden van de anonieme kunstenaar. Het laat een jongen zien die op het punt staat om niet een bom of een steen, maar een bos bloemen te gooien. Het is een roep om vrede in een tijd  en op een plek waar de vrede ver te zoeken is. De eerste keer dat Banksy de bloemengooier schilderde was namelijk in Jeruzalem, op de muur die  Israël scheidt van Palestina. Het beeld staat op tegen agressie, en voor het behoud van hoop.

Naast de kunstenaars die in dit  stuk zijn besproken, zijn er natuurlijk nog veel meer artiesten die een mening hebben en daarvoor uitkomen. En hoewel ik vandaag voornamelijk schilderijen heb besproken, gaat activisme in de kunst veel verder en is er op het internet nog veel meer te vinden: denk aan literatuur, aan fotografie, poëzie, toneel…

Dus zit je nou thuis en heb je niets te doen? Probeer eens een activistisch toneelstuk te lezen (bijvoorbeeld Een poppenhuis van Hendrik Ibsen). Of zoek je nog een uitlaat voor al je activistische behoeften die je in deze tijd niet kan uiten met groepsprotesten? Pak een papier, pak de kleurpotloden en ga los.

[1] Massacre in Korea, Pablo Picass, 18th Januari 1951. © Sucesión Pablo Picasso, VEGAP, Madrid 2019

[2] http://www.blogmuseupicassobcn.org/2020/01/massacre-in-korea-the-guernica-of-the-cold-war/?lang=en

[3]  The Problem We All Live With, Norman Rockwell, 1964..Story illustration for Look, January 14, 1964. From the permanent collection of Norman Rockwell Museum.

[4] (c) Cildo Meireles / Photo (c) Tate

[5] Free South Africa, Keith Haring, 1985

[6] https://historiek.net/apartheid-1948-1990/6826/

[7] Flower Thrower, Banksy, 2006. Photo by Arik Bennado, October 18^th