Rechtvaardigheid via mobiliteit

10-04-2024

In een land waar alles steeds onbetaalbaarder wordt, blijft het openbaar vervoer (OV) niet gespaard. De kosten voor reizen met het openbaar vervoer worden jaar op jaar duurder. De vermogende Nederlander gaat vrijuit, scheurend over door de overheid betaalde snelwegen. Dat autorijden nog altijd aantrekkelijker gemaakt wordt dan het OV, dwingt de gemiddelde Nederlander ook zo’n dure, vervuilende metalen container in. Natuur, klimaat en mensen delven het onderspit. Dat terwijl het openbaar vervoer de basis van betaalbare mobiliteit* dient te zijn. Toegankelijk en betaalbaar OV zou een basisrecht moeten zijn in een land als Nederland. De onderfinanciering van het openbaar vervoer is daarom een onhoudbare en onwenselijke situatie, te wijden aan een blinde focus op winst. De kansen en het welzijn van de bevolking moeten juist centraal staan bij een nutsvoorziening*, niet het geld. Het is noodzakelijk dat we een omslag maken in de manier waarop we van A naar B komen, en snel.

Door: Job van Hussen namens de commissie Economie

Beklemd door gebrekkig OV

De verwaarlozing van het OV klinkt als een abstract* probleem, maar het heeft ingrijpende gevolgen. Hoe langer we zo doorgaan, des te meer mensen gebukt gaan onder vervoersarmoede, schade aan hun gezondheid en een verslechterende leefomgeving. En wie niet aan een auto kan komen, moet genoegen nemen met een kleinere wereld en een beperkter toekomstperspectief.

Vervoersarmoede

Wie beperkt wordt tot een kleinere wereld, ervaart vervoersarmoede. Je kunt dan structureel niet komen waar je moet komen. Het is een mogelijk levensbepalende situatie: het beperkt je kansen op een baan, je prestaties op school, de bereikbaarheid van je dokter, je sociale leven en zelfs je mogelijkheden tot het kopen van je dagelijkse boodschappen. Al met al is het daarmee aardig schadelijk voor je mentale gezondheid.

Grote factoren in het bepalen van vervoersarmoede zijn de beschikbaarheid en betaalbaarheid van openbaar vervoer. Als er geen openbaar vervoer bij jou in de buurt rijdt of het voor jou onbetaalbaar is, ben je aangewezen op het aanschaffen van een auto. Ook dat is voor veel mensen echter geen optie. Voor hen ligt vervoersarmoede op de loer of is al een wezenlijk onderdeel van hun leven.

Wie aan vervoersarmoede lijdt, kan niet volwaardig meedoen in de samenleving. Het is lastig te bepalen over hoeveel mensen het nu echt gaat. Er worden schattingen gedaan van 1 op de 10 tot 1 op de 3 Nederlanders die moeilijk van A naar B kunnen komen, zowel in de stad als op het platteland. Hoe dan ook, iedereen die zich niet vrij kan verplaatsen, en daarmee kansen mist op een gezond en gelukkig leven, is er één te veel.

Afbrokkelende gezondheid van mens en natuur

Daar dragen ook CO2, stikstof en andere vervuiling aan bij. Die zijn stuk voor stuk berucht geworden om hun negatieve effecten op de gezondheid van de natuur, het klimaat, omwonenden en onze samenleving als geheel. Wegverkeer heeft hier een groot aandeel aan. Door Nederlanders de weg op te jagen met een gebrek aan alternatieven, voeren we vervuiling op. Het klimaat warmt op, omwonenden ademen giftige stoffen in, natuur verslechtert door een overschot aan stikstof en snelwegen knippen natuurgebieden steeds verder op. Ook dat zijn gevolgen van ons inefficiënte vervoerssysteem.

Niet alleen onzichtbare stofjes maken de leefomgeving een gevaarlijkere plek. Het vervoeren van mensen staat zichtbaar op de tweede plaats: parkeerplekken nemen publieke ruimte* in, we moeten over grote wegen steken met direct gevaar voor eigen leven en tijdens het fietsen kun je niet goed genoeg op voorbijrazende auto’s letten.

Kortom, een leefbare toekomst wordt op het spel gezet door een overmatige focus op auto’s. Bovendien wordt er te weinig ingezet op alternatieven voor goed, toegankelijk en betaalbaar openbaar vervoer op korte en lange afstand. Dat moet anders.

Universele mobiliteit

En het kan anders. Goede mobiliteit en de mogelijkheid om zelfstandig het land door te reizen hoeven niet achter een betaalmuur te staan. Het grootste argument tegen gratis openbaar vervoer is de kosten ervan. In de naam van financiële degelijkheid en om de portemonnee van de overheid te sparen, wordt gratis OV vaak als wensdenken bestempeld. Wat ons betreft missen die argumenten het hele punt van een nutsvoorziening als het openbaar vervoer. Om te laten zien hoe we ook in Nederland toe kunnen werken naar universele mobiliteit, nemen we eerst een kijkje naar voorbeelden uit het buitenland.

Voorbeelden uit het buitenland

In andere landen wordt al lang en breed geëxperimenteerd met gratis openbaar vervoer. Het meest recente voorbeeld is te vinden bij onze oosterburen in Duitsland. Daar bieden ze een maandelijks abonnement aan van 49 euro, waarmee je onbeperkt kunt reizen binnen het lokale en regionale openbaar vervoer, maar nog niet met hogesnelheidstreinen. Woon-werkverkeer wordt hiermee betaalbaar en gemakkelijk. Ze gingen gedurende drie maanden zelfs verder met het Deutschlandticket van 9 euro, waarmee openbaar vervoer voor drie maanden nóg aantrekkelijker en toegankelijker werd.

In Oostenrijk hebben ze het ook goed begrepen. Voor slechts 91 euro per maand kun je onbeperkt reizen door het hele land. Dit was een uitbouw van het eerdere Euro-ticket in Wenen, waarmee je voor één euro per dag gebruik kon maken van het OV.

In Estland en Luxemburg doen ze er zelfs nog een schepje bovenop. Sinds 29 januari 2020 is het openbaar vervoer volledig gratis in Luxemburg. Estland heeft gratis OV sinds 2013 vanuit de hoofdstad Tallinn stapsgewijs uitgebreid.

Deze voorbeelden van andere Europese landen laten zien dat gratis openbaar vervoer zeker geen wensdenken is. Het is een kwestie van beleid en zij hebben laten zien hoe het wél kan. Toegegeven, in enkele van de bovenstaande gevallen zorgde gratis of goedkoper openbaar vervoer voor een grotere druk op bus- en treinvervoer. Dat laat echter vooral zien dat de vraag naar OV er zeker is wanneer dit toegankelijker wordt gemaakt en er meer aandacht en middelen uitgaan naar het versterken van deze publieke voorziening. Nederland kan hier zeker lessen uit trekken om bereikbaarheid te vergroten voor iedereen en koers te zetten naar een rechtvaardig vervoerssysteem.

Gratis openbaar vervoer in Nederland

In het buitenland zien we dus succesverhalen. Hoe kunnen we dat hier toepassen?

Het openbaar vervoer maken we stapsgewijs gratis. Dat gaat gepaard met oplopende investeringen om het vervoerssysteem te versterken, zodat capaciteit de vraag kan bijbenen. Daar gaat flink wat tijd en geld in zitten, maar zoals eerder aangegeven is dat het meer dan waard. Volgens een schatting van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat is het prijskaartje van volledig gratis OV in Nederland zo’n 4 miljard euro per jaar. Dit is nog geen 1 procent van de totale rijksbegroting. Denk daarbij niet alleen aan alles wat het gaat kosten, maar ook wat het oplevert. Geen ticketcontroles meer, geen paaltjes of poortjes op elk station om je OV chipkaart te controleren en geen gekke bureaucratische constructies zoals het monster hieronder.

En dan hebben we het niet eens over de voordelen zoals verbeterde mobiliteit, betere gezondheid, meer kansen voor ontwikkeling en een gezondere natuur. Het geld is er, of het nou in misgelopen belastingen zit, in bureaucratische kosten of een paar duizend paaltjes en controleurs.

Terwijl de discussie over gratis OV nog woedt, is het subsidiëren van snelwegen de normaalste zaak ter wereld. Het is een kwestie van keuzes maken. De grootste uitdaging is niet hoe we aan het geld gaan komen, maar hoe we het inzetten en hoe we denken over ons (openbaar) vervoer. Het kan een wereld van verschil maken.

Conclusie

De huidige manier van denken staat haaks op het idee dat openbaar vervoer de hoeksteen van betaalbare mobiliteit zou moeten zijn. Het is dringend nodig om eens anders te gaan denken over de manier waarop we van A naar B reizen. In Nederland, waar de kosten van levensonderhoud voortdurend stijgen, wordt ook het openbaar vervoer steeds duurder en daarmee ontoegankelijker voor velen. De huidige onderfinanciering van het openbaar vervoer is een onhoudbare en onwenselijke situatie. Het bevoordeelt de welgestelde Nederlanders die comfortabel over door de overheid betaalde snelwegen rijden, terwijl natuur, klimaat en mensen de tol betalen. We weten dat het anders kan, dat hebben vergelijkbare programma’s in het buitenland laten zien. Het is tijd om de overgang naar toegankelijk en betaalbaar openbaar vervoer te omarmen, waarbij niet geld, maar welzijn voorop staat. OV als een fundamenteel recht in Nederland is een stap in de richting van een duurzamere, leefbare toekomst voor ons allemaal.

Woordenlijst

Mobiliteit = de bereikbaarheid van personen.

Nutsvoorziening = Een product of dienst die voor ieder lid van de samenleving belangrijk en/of nuttig is. Ze worden vaak geregeld door overheidsbedrijven.

Abstract = iets wat niet fysiek bestaat maar vooral als idee.

Publieke ruimte = de ruimte die voor iedereen toegankelijk is.

Geraadpleegde Bronnen

Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (2022, 31 oktober). Vervoersarmoede & Fietsstimulering. Rijksoverheid.nl. Geraadpleegd op 29 juli 2023, van https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2022/10/31/vervoersarmoede-en-fietsstimulering

Franssen, K., Vertriest, M., Bracke, A., Delespaul, S., Vandenbroeck, E. (2021, 22 februari). Minder mobiel, een bewuste keuze? Op zoek naar mobiliteitsbarrières die een volwaardige maatschappelijke participatie hinderen. Mobiel 21. https://www.mobiel21.be/m21-onderzoekt/onderzoek-vervoersarmoede-januari2021

Mobiel 21. (2018, 16 augustus). Zonder auto geen job? Vervoersarmoede bij de zoektocht naar werk. https://www.mobiel21.be/blog/zonder-auto-geen-job

https://www.kimnet.nl/publicaties/rapporten/2018/10/31/mobiliteitsarmoede-vaag-begrip-of-concreet-probleem

https://www.pbl.nl/publicaties/indicator-risico-op-vervoersarmoede

Gevolgen 9-euro ticket Duitsland:

https://nos.nl/artikel/2442768-populair-maar-duur-9-euro-ticket-in-ov-duitsland-was-wisselend-succes

Klimaticket Oostenrijk voor 80 €/maand:

https://nos.nl/artikel/2403768-goedkoop-klimaatabonnement-openbaar-vervoer-oostenrijk-populair

Gratis OV Estland 2019:

https://businessam.be/estland-maakt-openbaar-vervoer-gratis-andere-eu-landen-komen-kijken/

Gratis OV Estland:

The prospects of fare-free public transport: evidence from Tallinn

https://link.springer.com/article/10.1007/s11116-016-9695-5