Conflictgedrag en overlevingsdrang

12-09-2017

Hessel Hoekstra

Onlangs verscheen de nieuwste Planet of the Apes-film in de bioscoop. In deze film is het menens en gaan de apen op oorlogspad. De afgelopen jaren is deze filmserie een groot succes geworden. Dit komt niet alleen door de special effects of de actie, maar ook door de manier waarop de verhalen mensen een spiegel voorhouden. Wat is eigenlijk de essentie van menselijk zijn? Deze nieuwste film gaat ook in op de vraag waarom we eigenlijk oorlog voeren. Wat is het evolutionaire nut van oorlog? En zien we het ook bij andere diersoorten? Of is oorlog een puur menselijk construct?

Laten we de definitie van oorlog terugbrengen naar een het meest basale niveau: een conflictsituatie met conflictgedrag. Waarom gaat een dier een conflict aan met een ander dier? In de meeste gevallen spelen de drang om te overleven en om zich voort te planten een grote rol. Hierbij heb ik het niet over een roofdier dat op een prooi jaagt, maar om dieren van dezelfde soort die om deze twee redenen een conflict met elkaar aangaan.

Op een heel laag niveau kun je hierbij denken aan burlende mannetjesherten. Door geluiden te produceren, te pronken met hun gewei en gevechten aan te gaan met andere mannetjesherten hopen ze zoveel mogelijk vrouwtjes aan te trekken die zich met hen willen voortplanten. Maar het kan geraffineerder. Leeuwen leven bijvoorbeeld in troepen die uit één mannetje, een aantal vrouwtjes en hun jongen bestaan. Regelmatig neemt een alleenstaande mannetjesleeuw een troep over, waarbij het vorige mannetje verstoten wordt. Het eerste wat de nieuwe leider doet, is de jongen van het oude mannetje doden om ervoor te zorgen dat alle nakomelingen van hem zijn, en niet van zijn concurrent.

Hoewel voortplanting een sterke aanjager van specifiek gedrag is, is de drang om te overleven nog sterker. Om jezelf voort te kunnen planten, moet je eerst kunnen overleven. En om te overleven moeten dieren soms een conflict aangaan met soortgenoten. Dit zie je het duidelijkste bij territoriumgedrag. Bij veel soorten leeft een individu of een groep individuen binnen een bepaald gebied, dat door middel van visuele signalen of geursignalen afgebakend wordt.

In principe zou er in een territorium genoeg voedsel moeten zijn zodat een individu of populatie kan overleven. Mocht dit niet meer het geval zijn, dan zal het dier een ander territorium binnen moeten dringen. Omdat de bewoner van dit andere territorium zijn eigen voedselbronnen niet kwijt wil raken en zijn eigen overlevingskansen niet wil verkleinen, zal het een afweging moeten maken. Het dier kan een conflict aangaan , maar dat kost energie en verkleint de overlevingskans wanneer het dier gewond raakt.

Deze vormen van conflictgedrag vertonen sterke parallellen met oorlogen uit de oudheid. Denk hierbij aan de Trojaanse oorlogen, die volgens de mythes begonnen zijn vanwege een vrouw. Waarom verovert een krijgsheer een bepaald grondgebied? Om de overlevingskans van zijn eigen volk, zijn eigen populatie, te vergroten. Wanneer je je territorium vergroot, vergroot je ook de beschikbare hoeveelheid grondstoffen en voedsel. Dit leidt tot een betere overlevingskans van je eigen volk. Maar wat nou als er al een ander volk zit? Verkleint dat volk jouw overlevingskansen? Wegen de kosten van agressie (verlies van manschappen, dus kleinere overlevingskansen) op tegen de baten (meer voedsel, dus grotere overlevingskansen)?

In de jaren dertig gebruikten nazi’s elementen van de evolutietheorie van Charles Darwin voor hun eigen doeleinden. Adolf Hitler wilde dat zijn eigen volk meer ruimte had om te leven. Om dat te bewerkstelligen annexeerde hij omliggende landen. Daarnaast zag hij joden als een grote bedreiging voor zijn eigen volk, en om die reden liet hij ze vermoorden. Hij deed er alles aan om de overlevingskans van zijn eigen mensen zo groot mogelijk te maken.

In tijden als deze is niet elke oorlog meer terug te leiden tot de basisprincipes van overleven en voortplanten. In vergelijking met de meeste andere diersoorten is de hersencapaciteit bij mensen een stuk groter, en soms liggen de oorzaken van een conflict dieper. Nu denk ik bijvoorbeeld niet dat er bij de meeste diersoorten ingewikkelde internationale betrekkingen zullen zijn die een rol spelen wanneer ze een afweging maken of ze een conflict aangaan of niet. Hetzelfde geldt bijvoorbeeld om complexe emotionele zaken als wraak, schuld en gemeenschapsgevoel. De meeste diersoorten kunnen zich hier geen voorstelling bij maken. Zelf verwacht ik bijvoorbeeld niet om ooit een conflict als de Koude Oorlog in de dierenwereld tegen te komen.

Soms vraag je je wel eens af waarom mensen nou in vredesnaam oorlog voeren. Waar is al dat bloedvergieten goed voor? Moeten er echt zoveel levens verloren gaan? Toch zijn conflicten tussen mensen te verklaren door te kijken naar de dierenwereld. Overlevingsdrang is vaak een sterke evolutionaire reden om conflicten aan te gaan. Toch vind ik dat het tijd is dat de mensheid inmiddels zo zelfvoorzienend is dat men de wapens neer moet leggen en moet beginnen met leven in plaats van overleven.

Dit artikel is deel van de OverDWARS themaserie over Oorlog en Vrede.