Vrijzinnigheid in het digitale tijdperk

16-04-2020

Gijs Broere

Zoals velen zit ik momenteel thuis te wachten tot de wereld weer opengaat. Het leek me goed om de vrijgekomen tijd te besteden aan een onderwerp dat me al langer bezighoudt: de spanning tussen vrijzinnigheid en commerciële belangen van techbedrijven. Dankzij sociale media komen we in contact met allerlei nieuwe mensen en ideeën. De mogelijkheden tot zelfontwikkeling lijken in het digitale tijdperk onbegrensd. Deze positieve aspecten zijn echter maar één bijkomstigheid: aandeelhouders van sociale media hebben er alleen belang bij dat jouw gebruik van hun platformen zoveel mogelijk geld oplevert. In dit artikel beargumenteer ik dat de commerciële belangen van veel huidige sociale media fundamenteel in strijd zijn met de notie van vrijzinnigheid. Als sociale media niet grondig veranderen, dreigt onze vrijzinnigheid te vervallen tot een illusie.

door Jasper van Boven

Vrijzinnigheid en de vrije geest

Laten we om te beginnen eens kijken naar het concept van vrijzinnigheid zelf. Het is een mooi woord, maar het is vaak niet duidelijk wat mensen er nou precies mee bedoelen. Voor mijn huidige doeleinde wil ik wel een (pijnlijk onvolledige) werkdefinitie geven. Ik behandel vrijzinnigheid grof gezegd als de mogelijkheid om je eigen ideeën uit te dragen, zonder daarin belemmerd te worden door een beperkende omgeving. De potentie om nieuwe ideeën te vormen, zonder daarin systematisch aangestuurd te worden door anderen. De mogelijkheid om te verbinden met gelijkgezinden, en tegelijk tot op zekere hoogte open te staan voor niet-gelijkgezinden. Een vrijzinnige samenleving komt daarmee neer op een samenleving waarin je je vrije geest kunt uiten.

Ik snap dat het allemaal nog wel wat concreter mag. Een vrije geest klinkt leuk, maar wat is die geest nou eigenlijk? Hoe kunnen we het concept van de geest zinnig afbakenen? Ik ga die vraag vandaag niet beantwoorden. Wel wil ik verwijzen naar een interessante kijk op dit vraagstuk. In het befaamde artikel The Extended Mind uit 1998 beweren geestesfilosofen en cognitie-experts Andy Clark en David Chalmers het volgende: we kunnen stellen dat mentale processen zich voor een deel buiten het lichaam afspelen. Op basis van cognitiewetenschappelijk onderzoek beargumenteren ze dat de scheiding tussen lichaam en omgeving arbitrair is, en dat deze scheiding best weggelaten kan worden in beschrijvingen van cognitieve processen.

Clark en Chalmers verduidelijken hun standpunt aan de hand van het volgende voorbeeld: een Alzheimerpatiënt schrijft alle informatie die voor hem belangrijk is in een notitieboekje, en neemt dit boekje overal mee naartoe. Zijn notitieboekje vervult de rol die normaal is weggelegd voor het geheugen in het brein. Zijn gedachten en handelen worden grotendeels bepaald door de informatie die hij in het boekje terugleest. Volgens Clark en Chalmers is er in analyses van de geest geen overtuigende reden om interne objecten (zoals je geheugen) en externe objecten (zoals een notitieboekje) van elkaar te onderscheiden. Zij komen daarom ook tot de conclusie dat iemands geest en identiteit zich voor een belangrijk deel in de externe omgeving bevinden.

Sociale media in het kader van The Extended Mind

Laten we eens reflecteren op de link tussen je identiteit en sociale media. Het idee dat sociale media je wereldbeeld beïnvloeden is uiteraard niet nieuw, maar het lijkt me waardevol om er in het kader van The Extended Mind naar te kijken. Sociale media zijn voor veel mensen een integraal onderdeel van het dagelijks leven, en daarmee een onderdeel van hun directe externe omgeving. Een groot deel van je gedachtes en opvattingen wordt beïnvloed door de zaken die sociale media je voorschotelen. Je kan jezelf zo vrijzinnig achten als je wil. Maar je ontkomt niet aan het feit dat je in zekere mate afhankelijk bent van externe factoren.

Dat onze omgeving beïnvloedt wie we zijn is niet per se een probleem. Het noodzaakt ons echter wel om kritisch te kijken naar de invloedrijke factoren in die omgeving. We mogen op z’n minst verlangen naar een omgeving die bijdraagt aan zelfontwikkeling. Een omgeving voor een divers scala aan opvattingen, waarin je ook eigen opvattingen kunt ontwikkelen. Sociale media zouden een platform moeten bieden waar iedereen een beter en vrijer persoon kan worden. In zoverre sociale media een deel van je identiteit bepalen, zou dat deels positief moeten zijn.

Commerciële bedrijven hebben er echter geen belang bij dat je een beter persoon wordt. Vanuit hun perspectief is het immers alleen belangrijk dat je hun platformen zo lang mogelijk gebruikt. En dat je zoveel mogelijk privégegevens deelt die gebruikt kunnen worden voor gerichte advertenties. Het hele doel is om je systematisch te manipuleren, en het is in hun belang om je zoveel mogelijk in een keurslijf te duwen voor adverteerders.

De dubieuze werkwijze van commerciële sociale media kan verduidelijkt worden aan de hand van een hypothetisch scenario. Stel je voor dat er ooit een persoonlijk assistent voor je deur staat. Die assistent biedt aan om voortaan kosteloos je dagelijkse activiteiten te plannen. De assistent bepaalt precies naar welke plekken je gaat, welk nieuws je leest, welke politieke ideeën je tegenkomt, welke producten je te zien krijgt, en welke mensen je ontmoet. Die assistent houdt ook een zeer gedetailleerd verslag bij van alles wat je doet, en stuurt dit op naar zijn werkgever voor een grondige analyse. Zijn precieze werkmethode blijft geheim. Het verdienmodel is echter niet geheim: zijn waarde hangt af van de mate waarin hij jou kan manipuleren, en het punt waarop je gemanipuleerd moet worden wordt bepaald door de hoogste bieder.

Stel je voor dat je jarenlang dagelijks gebruik maakt van de diensten van deze assistent. Het lijkt een heel prettig systeem te zijn. De assistent voelt goed aan waar je interesses liggen, en zorgt dat je dagelijks interessante dingen tegenkomt. Je raakt bekend met politieke ideeën, weet welke producten populair zijn, en leert allerlei leuke mensen kennen. Wat fijn dat je precies in contact komt met alle dingen die goed bij je passen!

Ergens weet je echter ook wel dat de situatie niet erg zuiver is, want de belangen van de assistent staan los van de jouwe. Als hij soms aanstuurt naar dingen die daadwerkelijk goed voor je zijn is dat mooi meegenomen, maar je wereldbeeld is in feite afhankelijk van de bedrijven die hem betalen. Ben je echt vrij om te denken wat je wil, of vallen je gedachten netjes binnen de perken waar de assistent op aanstuurt? Is je wereldbeeld wel echt zo goed, of is het zorgvuldig ingericht om je dat gevoel te geven? Kan je na al die jaren nog steeds in de spiegel te kijken en denken, goh, wat ben ik toch een vrijzinnig persoon?

De vergelijking tussen sociale media en de persoonlijke assistent gaat natuurlijk niet helemaal op. Het is niet alsof sociale media ons hele leven overnemen. Er is immers nog een groot leven naast. Mijn punt is echter dat in zoverre sociale media een deel van ons leven uitmaken, ze rechtstreeks ingaan tegen de vrijzinnigheid die menig persoon nastreeft. Verder is het in het belang van de bedrijven om hun rol in je leven zo groot mogelijk te maken. En daar hebben ze dan ook grof geld voor over. Misschien werken hun algoritmes momenteel nog niet zo goed als ze willen. Misschien is de huidige rol ook nog niet zo groot als ze willen. Er worden echter vele miljarden geïnvesteerd om deze invloed zo groot mogelijk te maken. Het zou arrogant zijn om te denken dat dit geen dreiging vormt voor je eigen onafhankelijkheid.

Wie heeft de grote oplossing?

Wat moeten we doen om de huidige problemen op te lossen? Ik weet het ook nog niet precies, laat het vooral weten als je ideeën hebt. Het lijkt me in ieder geval belangrijk dat er grondige veranderingen doorgevoerd worden, en dat het huidige verdienmodel van de populairste sociale media verdwijnt. De opkomst van digitale communicatie biedt ongekende mogelijkheden voor de verdere ontwikkeling van vrijzinnigheid. Het is belangrijk dat we ons als samenleving inzetten voor platformen die deze ontwikkeling ondersteunen. De potentie is er, die moeten we ons niet laten ontnemen door grote bedrijven.

Eventuele reacties graag naar @JaspervnBvn op Twitter, of naar jaspervanboven[at]protonmail.com.