Binnen linkse kringen lijkt soms gestreefd te worden naar een utopie. Kunnen we ervoor zorgen dat niemand meer arm is? Is het haalbaar dat iedereen financieel comfortabel is? Het klinkt mooi, maar ook als een weg zonder eindpunt. Deze wens vereist namelijk dat er een punt wordt vastgesteld waarop mensen financieel comfortabel zijn. Hoe de samenleving is ingericht, verschuift op dit moment echter mee met de economische groei. Naarmate de middenlaag welvarender wordt, is er meer nodig om mee te komen in de maatschappij. Zo krimpt de sociale huursector en worden zaken als de prijs van openbaar vervoer niet aangepast aan de portemonnee van mensen die zich geen auto kunnen veroorloven, maar in het beste geval de portemonnee van iemand met een doorsnee inkomen. (In het slechtste geval simpelweg wat de NS nodig heeft om winstgevend te blijven.) Nu kunnen we op sommige van deze zaken aanpassingen doorvoeren: het openbaar vervoer en (delen van) de zorg hoeven natuurlijk niet afhankelijk te zijn van de markt. Maar volgens achttiende-eeuwse denker Thomas Malthus zal er altijd een arme onderlaag blijven bestaan. In plaats van dat dit minder realistisch werd, zijn er juist hedendaagse uitdagingen bijgekomen die de cyclus van armoede en groei gevaarlijker dan in de tijd van Malthus maken. In dit artikel zet ik uiteen waar Malthus’ werk uit bestaat en hoe het relateert aan de wereld van nu.

Malthus’ Waarschuwing

Hij bevond zich aan de vooravond van de industriële revolutie, en bij het begin van wat kapitalisme is. Zijn belangrijkste werk over deze onderwerpen is getiteld An Essay on the Principle of Population en uitgebracht in zijn eerste editie in 1798.[1] Hij presenteerde zijn gedachtegoed als een soort natuurwetten: zo zou de voedselproductie bijvoorbeeld lineair en de bevolkingsgroei exponentieel groeien, waardoor er bij een bepaalde populatiegrootte hongersnood zou dreigen. Malthus sprak zich uit tegen populatiegroei, al maakte hij zich naar eigen zeggen niet enorme zorgen: natuur- en maatschappelijke factoren zouden bevolkingsgroei binnen het gareel houden. Zijn theorie gebruiken om eugenetica goed te praten moeten we dan ook vermijden, helaas wordt dat door de klimaatbeweging soms toch gedaan. Bij een populatievermindering mag er geen onderscheid worden gemaakt tussen groepen mensen.[3] De essentie van zijn waarschuwing leek ‘met een te grote populatie is een armoedige onderlaag onvermijdelijk’. Dat onze populatie inmiddels gigantische vormen heeft aangenomen in vergelijking met de tijd van Malthus,[4] vraagt om een nieuwe analyse van deze voorspelling.

Nederland als case study

Nederland is per individu het welvarendste land van de EU.[5] Ook blijkt er uit onderzoek dat het inkomen hier het meest evenredig is verdeeld. Het is dus een geschikt land in de context van de rest van Europa om de beweringen van Malthus uit te dagen. Of de armoedige onderlaag daadwerkelijk onontkoombaar is verschillen de meningen over, maar dat er nog armoede heerst is een feit – onder volgens het CPB 5,7% van de bevolking.[7] Waarom kunnen we ook in het welvarende Nederland niet aan armoede ontsnappen?

Het door Malthus betoogde laissez-faire-gedachtegoed[8] heeft in de Westerse wereld niet standgehouden. Zo is in de grondwet van Nederland opgenomen dat we een verzorgingsstaat zijn. Het is de verantwoordelijkheid van de staat om de gezondheid en bijvoorbeeld huisvesting van haar burgers te bevorderen, zo blijkt uit artikel 22. Toch is het een kwestie van grote twijfel of de Nederlandse overheid genoeg doet om haar burgers uit armoede te houden. Er kunnen nog meer dan genoeg veranderingen worden doorgevoerd: zo speelt er hier aan de linkerkant van het spectrum de wens tot veel meer overheidsingrijpen bij woningbouw, stoppen met de marktwerking in de het openbaar vervoer en andere onderwerpen waarin er meer regie mogelijk is. Dat Nederland ‘zelfs’ nu een arme onderlaag kent, hoeft dus niet verrassend te zijn. Zou het dus mogelijk zijn dat Malthus ongelijk krijgt, als er maar genoeg veranderingen worden doorgevoerd? Of bestaat er een ‘Malthusiaanse plafond’, de maximale groei die in een populatie kan worden bereikt voor de armoede weer toeslaat, ongeacht de samenleving?

De noodzaak van armoede

Daarvoor moet er beter naar de redenering van Malthus worden gekeken. Het is onmogelijk hem te bespreken zonder zijn overtuigd Christendom mee te nemen: hij was een geestelijke en schreef ook vanuit die overtuiging.[9] Hiernaast benoemt hij in zijn teksten regelmatig God. Dit is onder andere relevant omdat het erop wijst dat alles wat vastligt een goede reden heeft, of kortgezegd goed is, in Malthus’ optiek. Zijn redenering voor het onontkoombare lot van de mensheid om een groep in armoede te hebben bestaat dan ook deels uit wat we eraan hebben – in een religieuze interpretatie zou men dus kunnen zeggen dat God het daarom op die manier heeft vormgegeven. Armoede geeft mensen de noodzaak om hun best te blijven doen, om verder te komen en hard te werken. In de woorden van Malthus: “Evil exists in the world not to create despair but activity. We are not patiently to submit to it, but to exert ourselves to avoid it.”[10][11] Dit slaat op de arme sociale onderklasse, maar ook op de samenleving als geheel. En daarom is het maar goed ook dat dit onontkoombaar is.

Malthus’ visie op een welvarende toekomst

In het tweede hoofdstuk van An Essay on the Principle of Population bespreekt Malthus een hypothetische welvarende toekomst, vooral één waarin mensen allemaal genoeg eten hebben. In zo’n toekomst zou men niet veel aandacht besteden aan werken om zichzelf van een goede toekomst te voorzien, omdat het wel goed zou komen. Ze hebben meer tijd en aandacht voor liefde en lust, en zullen eerder en meer kinderen krijgen. Vanwege het vele voedsel zouden ook niet veel van die kinderen een vroege dood sterven, en hier zou een populatiegroei uit voorkomen. Vervolgens houdt de voedselproductie dit niet bij, en zijn mensen terug bij af: een arme onderlaag die maar moeilijk in hun levensonderhoud kunnen voorzien. Het is op simpele, basale schaal een reflectie van wat er in de huidige samenleving gebeurt, maar dan breder dan met enkel voedsel. De lijst met schaars te verdelen middelen is te lang om op te noemen, maar kan opgesomd worden door het begrip kapitaal. Er is namelijk meer nodig voor een mensenleven dan alleen voedsel. Het gaat goed met de voedselvoorziening, er vindt een grote populatiegroei plaats en het volgende tekort ontstaat. Er zijn niet genoeg woningen, niet genoeg banen of niet genoeg werkenden om de kinderen te onderwijzen.

Het Malthusiaanse plafond

Het zogeheten Malthusiaanse plafond wordt af en toe bereikt, verholpen, en de mensheid stevent af op een nieuwe. Dit is geen probleem volgens Malthus, eerder een soort natuurwet. Dit komt omdat deze zaken het proces verder brengen. Ongeluk en gebrek aan middelen zorgen er volgens zijn eerdergenoemde redenering voor dat de mensheid weer een stap verder komt. Malthus heeft alleen klimaatverandering niet kunnen voorzien. In 1798 bestond de stoommachine pas net en leek zij enkel positief te zijn. Overbevolking mocht dan de grote angst van Thomas Malthus vormen, maar niet omdat hij bang was de aarde uit te wonen. Hier moet bij gezegd worden dat hij zich wel zorgen maakte om natuurlijke middelen te veel te gebruiken, maar dat gaat over landbouwgrond en ruimte.[12]

Het concept van een Malthusiaans plafond is in moderne tijden daarnaast ook gebruikt als een rechtvaardiging voor etnische zuivering en geforceerde sterilisatie. Dit heeft zijn basis in racistische ideeën over de vruchtbaarheid van verschillende ‘rassen’. Dit doet echter geen recht aan de werkelijke theorie van Malthus, die niet alleen gaat over de hoeveelheid mensen die leven, maar ook hun gebruik van grondstoffen.

Malthus’ boodschap voor de moderne samenleving

De waarschuwing van Malthus valt nauw samen met die van moderne environmental economists. Als we hem in deze context bekijken, is de relevantie van Malthus enkel gegroeid sinds de industriële revolutie. Er was een reële kans op overbevolking, maar alles was oplosbaar, want er was nog tijd. Dat het probleem van eten wél oplosbaar zou zijn kon hij nog niet voorspellen. Dat de argumenten voor het behoud van de armere sociale klasse misschien wat verschilden van de moderne interpretatie hoeft dus niet af te doen aan zijn relatieve gelijk voor een toekomstvoorspeller. Qua groene idealen past hij meer in het hedendaagse gedachtegoed dan zijn mening over de arme onderklasse, maar het zou goed kunnen dat die twee niet los van elkaar te zien zijn. De vraag die resteert is welk probleem meer haast heeft.

Het gedachtegoed van Malthus kan emotioneel moeilijk te plaatsen zijn. Aan de ene kant is het een bevlogen pleidooi tegen de gevaren van overbevolking en de onontkoombaarheid aan armoede en tekorten, maar aan de andere kant is het geen negatieve tekst. De mensheid zal een product bijmaken, totdat ze de bevolkingsgroei weer hebben ingehaald. Maar omdat de aarde niet kan worden bijgemaakt en we tegen de grenzen van ruimte, vruchtbare grond en leefbare natuur aanlopen, is er inmiddels voor het bij Malthus ontbrekende pessimisme wel een plek. De oplossingen die hij biedt zijn nodiger dan in zijn eigen tijd, want waar zijn Malthusiaanse plafonds braken en er steeds een nieuwe in zicht kwam, lijkt de laatste bereikt te zijn. We komen terug bij het punt dat Malthus met zijn essay probeerde te maken: een groeiende bevolking om de economie te doen groeien is een oneindige cyclus en een neerwaarts spiraal, dus doe het alstublieft niet. Als we zijn theorie toepassen op de uitdagingen van het heden, is Malthus actueel als ooit, maar dan met een negatieve lading.