Europa moet fors meer investeren in defensie, dat zegt von der Leyen, de voorzitter van de Europese Commissie, Mark Rutte, de secretaris-generaal van de NAVO en onze eigen fractievoorzitter Frans Timmermans. Maar wat betekent zo’n oorlogseconomie voor ons welzijn? In dit artikel zullen ingaan op de specifieke nadelen of vergeten negatieve gevolgen van het investeren en inzetten van militaire middelen. Specifiek bespreekt dit artikel de ecologische schade van het leger, het gevaar van een wapenwedloop en waar al het geld voor defensie vandaan moet komen.

Dit artikel is onderdeel van een reeks van drie artikelen die zijn geschreven door de werkgroep Oorlogseconomie (binnen de Commissie Economie).

Ecologische schade

Op 3 april 2025 oefende de Nederlandse Defensie in een natuurgebied bij Ede, hierbij staken ze per ongeluk een stuk land in de fik en is uiteindelijk 130 hectare natuur verbrand. Dit is enkel het meest recente voorbeeld van Defensie die natuurbranden veroorzaakt. Defensie verbrandt niet alleen natuur, maar ook heel veel brandstof. Het gemiddelde brandstofgebruik per uur van een F-16 is gelijk aan dat van 900 auto’s en het nieuwe model, de F35, verbruikt zelfs anderhalf zoveel. Naar schatting is de totale uitstoot van defensie in 2018 1.25 megaton CO2, dat is evenveel als heel de gemeente Utrecht in heel 2022. Er zijn wel doelen om de uitstoot van het leger te verminderen, maar in de praktijk komen ze niet veel verder dan wat frituurvet in de tank te vullen en dat dan biobrandstof te noemen.

Het verwoestende en vervuilend effect van het leger is ook te zien in Oekraïne. Volgens een Oekrains onderzoeksrapport van Truth Hounds zijn de belangrijkste manieren waarop het milieu verwoest is na de inval van Rusland in 2014 bosbranden, het vernietigen van infrastructuur waardoor lucht, water en/of grond worden vervuild, het vernietigen van natuurreservaten en over het algemeen wordt weinig rekening gehouden met de natuur en het behouden ervan. De vernietiging van mens en milieu gaat ook in Gaza hand in hand. Chris de Ploeg noemt dit in zijn werk ‘Hell on Earth: Imperialism Against Life’ dan ook een omnicide, het vernietigen van al het leven. En net zoals kinderen niks met oorlog te maken hebben, heeft ook de natuur geen rol in de oorlog, maar wordt deze alsnog vernietigd voor menselijke belangen.

In de context van de verwoestende klimaatcrisis en klimaatrechtvaardigheid is misschien nog wel het meest pijnlijke feit dat Duitsland in 2022, na de invasie van Rusland, heeft besloten om tot 2028 hun leger 100 miljard extra te geven. Dit is evenveel als de beloofde klimaatfinanciering van het Globale Noorden aan het Globale Zuiden, waarover bij de vorige COP nog over is gediscussieerd en dat toen niet is doorgegaan. Voor hun eigen defensie kan Duitsland alleen dus wel dit geld bieden, maar voor het ondersteunen van het Globale Zuiden bij het bestrijden van de klimaatcrisis wordt om elke cent gevochten.

Wapenwedloop – een bedreiging naar binnen en buiten

Oorlog kun je niet of nauwelijks voeren zonder wapens. Wapens zijn vaak niet de oorzaak van een conflict, maar ze zijn wel nodig om conflicten op een gewelddadige manier te benaderen, zoals Oliver Pamp en zijn collega’s in hun onderzoek naar wapenimport en het uitbreken van gewapende conflicten beschrijven. Door meer te investeren in defensie en deze slagkrachtiger te maken, wordt ook de bereidheid om deze daadwerkelijk in te zetten groter. Enerzijds omdat de verwachte effectiviteit van het leger groter wordt en anderzijds omdat militaire hardliners hierdoor een sterkere positie in de regering krijgen. Ook de kans op fouten met dodelijke gevolgen wordt groter. Recent nog heeft het kabinet haar excuses aangeboden voor het doden van 70 burgerslachtoffers in Irak in 2015, waar is gehandeld op onvolledige informatie.

De nieuwe investeringsplannen van de EU in het leger, het zogenaamde ReArm Europe plan, zijn er niet zomaar. Meestal wordt benadrukt dat deze plannen vooral moeten zorgen dat Europa militair onafhankelijk is en zichzelf kan verdedigen, maar Europa investeert al drie keer zoveel in defensie als Rusland en bijna evenveel als China. Dus hoewel misschien een herstructurering van de NAVO structuren nodig is, zal alleen het gooien van geld hiervoor niet genoeg zijn, maar er is een omvattende en democratisch bepaalde strategie nodig, waarin Europa bepaalt welke relaties het in deze wereld wil hebben. En ook al klinken deze plannen van een autonoom Europa misschien heel aantrekkelijk, heeft de Poolse premier Tusk heel duidelijk gemaakt dat “ReArm Europe” voornamelijk onderdeel is van een wapenwedloop tegen Rusland. Een wapenwedloop is een middel van rivaliserende staten om de dreiging en competitie van de andere staat te adresseren. Door deel te nemen aan een wapenwedloop gaan we een langdurige commitment aan voor de rivaliteit met Rusland. Toby Rider en zijn collega’s hebben historisch onderzoek gedaan naar wapenwedlopen en zij laten zien dat ook als een wapenwedloop een oorlog niet per se veroorzaakt, een wapenwedloop ook zeker niet oorlog voorkomt.

Door in te zetten op een wapenwedloop wordt de militaire bedreiging van de EU naar buiten en naar binnen groter. Naar buiten is een wapenwedloop niet alleen een dreiging tegenover de beoogde rivaal, maar tegenover de gehele mensheid. Zoals boven beschreven heeft defensie een enorme uitstoot en worden bij militaire inzetten, tijdens een training of in serieuze situaties, de omgeving vervuilt en verwoest. Op deze manier draagt defensie bij aan klimaatverandering, wat een bedreiging voor alle mensen is. Niet alleen omdat landen bijvoorbeeld onder water komen te staan door een stijgende zeespiegel, maar omdat klimaatverandering ook een oorzaak is van nieuwe gewapende conflicten. Klimaatverandering zorgt bijvoorbeeld voor droogte, waardoor oogsten kapot gaan of er watertekorten zijn, deze tekorten kunnen vervolgens tot verslechterde leefomstandigheden en migratie leiden wat de kans op (gewapend) conflict verhoogt. Over deze relatie zijn hele boeken geschreven en het wordt geschat dat in de afgelopen eeuw klimaatverandering de oorzaak was van 3-20% van alle gewapende conflicten.

Maar ook naar binnen kan het een bedreiging zijn. Een sterk leger kan namelijk niet alleen worden ingezet om een land te verdedigen, maar ook tegen de eigen bevolking. Vorig jaar nog stuurde Frankrijk zwaarbewapende en gemilitariseerde politieagenten naar hun voormalige kolonie Nieuw-Caledonië om daar rellen voor de onafhankelijkheid neer te slaan, hierbij kwam het tot een “belegering” van de hoofdstad Nouméa en vielen er minstens zes doden bij vuurgevechten. Dat in Nederland het leger tegen de eigen bevolking zal worden ingezet, lijkt misschien ver weg, maar als we kijken naar het toenemende politiegeweld bij demonstraties dan is misschien enige voorzichtigheid geboden. Daarnaast werd een legerafdeling al in 2022 erop ‘betrapt’ op grote schaal informatie over Nederlandse burgers te verzamelen. Ook worden steeds meer militaire middelen gebruikt aan de Europese grenzen. Een andere manier waarop het opschalen van het defensiebudget een gevaar kan zijn voor de mensen in Nederland is doordat dit geld weg wordt gehaald bij sociale voorzieningen, daarom is de volgende belangrijke vraag:

Waar komt die 800 miljard vandaan?

Voor de nieuwe golf van militarisering, die “ReArm Europe” wordt genoemd, stelt de Europese Commissie 800 miljard euro beschikbaar. De eerste 150 miljard worden door de Commissie geleend, met een lage rente en vervolgens verdeeld voor de inkoop van geavanceerde wapens en munitie, de Commissie noemt deze leningen het “SAFE” project. Omdat dit leningen zijn zullen toekomstige generaties deze terug moeten betalen. Het grootste deel, 650 miljard, komt echter van de lidstaten zelf. Van elk land wordt verwacht dat die 1.5% van het BBP extra gaat investeren in het leger. Dit zou onder andere mogelijk gemaakt worden door lossere regels omtrent schulden voor leger-investeringen, maar er zijn ook geluiden van de NAVO dat een deel van het geld moet komen van dingen als sociale zekerheid en pensioen. Bovendien laten Lang en Vo in hun onderzoek naar de relatie tussen militaire- en zorguitgaven zien, dat meer militaire uitgaven leiden tot minder geld voor de zorg. De 1,5% van het BBP die landen moeten investeren in het leger klinkt misschien klein, maar 1,5% van het BBP is ongeveer gelijk aan 16 miljard euro of 4,4% van de inkomsten op de Nederlandse begroting (cijfers uit 2023, meest recente complete jaar). Dit is meer dan genoeg om OV gratis te maken (4 miljard), studeren gratis te maken (2,4 miljard) en de geplande verlaging van het eigen risico (4,3 miljard) te betalen, wat totaal 10,7 miljard is. Er zal dus waarschijnlijk minder geld geïnvesteerd worden in de mensen en meer in imperialismeImperialisme is wanneer een land zijn macht uitbreidt over andere landen, vaak door verovering of overheersing, om meer grondstoffen, rijkdom of invloed te krijgen. Het gebeurt meestal door politieke, economische of militaire controle. en oorlog. Het zullen waarschijnlijk vooral de armere mensen zijn die dit voelen, aangezien die het meeste gebruik maken van maatregelen die sociale zekerheid versterken. Er zijn vooralsnog ook geen plannen om belasting op de rijken te verhogen om dit allemaal te betalen.

Samenvattend heeft het investeren in het leger veel gevaren. Ten eerste, heeft het leger negatieve effecten op de natuur en het klimaat. Dit is niet alleen zielig voor de planeet, maar verslechtert ook de leefomstandigheden van mensen en vergroot de kans op conflicten. Ten tweede, wordt ook direct het welzijn van de mensen aangetast, doordat het investeren in defensie prioriteit krijgt boven het investeren in publieke voorzieningen, de samenleving gemilitariseerd kan raken en men mogelijk in een oorlog terechtkomt. Het volgende artikel zal een pacifistisch alternatief voor de omgang met veiligheid beschrijven, zodat we niet meer afhankelijk zijn van een leger dat opereert op frituurvet en tegelijkertijd het bestaan van mensen in gevaar brengt.